Türk dilinin zengin, yetkin, güçlü bir dil olup olmadığı zaman zaman gündeme gelir. Bugünkü yazımızda bu konuyu tartışalım istedim.
Temelde bütün diller duygu, düşünce ve hayalleri ifade etmede aynı derecede yetkindir. Ancak tarihsel gelişim sürecinde bazı diller çeşitli yönleriyle diğerlerinden ayrışıp öne çıkar. Dillerin gücü, gelişmişliği, yetkinliği, zenginliğini etkileyen etmenler şunlar olabilir.
Söz varlığı
Türkçe söz varlığı açısından zengin bir dildir. Türkçe Sözlük'te söz, terim, deyim, ek ve anlamdan oluşan 122.423 söz varlığı, madde başı ve madde içi toplam 92.292 söz, Türk edebiyatından seçilmiş 34.672 örnek cümle, 1.454.903 sözden oluşan sözlük metni bulunmaktadır. Ancak bir dilde aktif olarak kullanılan sözleri bütün anlamlarıyla tespit edip bir kitaba yerleştirmek neredeyse imkânsızdır. Bu nedenle farklı dillerin sözlüklerini yan yana koyup hangisi hacimliyse o dilin daha zengin olduğunu ileri sürmek yanıltıcı olabilir.
Edebî verimler
Sözlüklerde kelimelerin temel, yan ve bazı mecaz anlamları verilir. Doğal olarak imgelere yer verilmez. Oysa dilin asıl zenginliği buradadır. Söz sanatlarıyla zenginleşen edebiyat ürünlerinde… Eski zamanlardan kalan söylencelerden halk hikâyelerine, modern zamanların romanlarına varıncaya tüm edebî eserler dilin incelik ve güzelliklerini yansıtan birer aynadır. Bu konuda Türkçe son derece şanslıdır. Aprınçor Tegin’den Bilge Kağan’a, Nevai’den Fuzuli’ye, Yunus’tan Haşim’e sayısız yazar ve şair Türkçenin ifade gücünü zirveye çıkarmıştır.
Ağızlar, argo, meslek dilleri, gizli diller…
Ağızlar sadece yöresel söyleyiş farklılıkları değildir. Standart dilde bulunmayan sözcük ve ifadelere hatta gramer farklılıklarına rastlanır ağızlarda. Eskilerin külhanbeyi lisanı olarak adlandırdıkları argo ise zekice buluşları, esprili yaklaşımlarıyla bambaşka bir dünyadır. Meslek dillerinin ne olduğu malum, jargon. Bir de gizli diller var, onu da meraklısı araştırsın.
Bunlara atasözlerini, deyimleri, dua ve bedduaları; güzel adlandırmayı, istiareleri ekleyin. İçinde yaşadığımız dilin aslında uçsuz bucaksız bir okyanus olduğunu göreceksiniz.
Terim ve kavramlar
Büyük devletlerin, imparatorlukların mirasçısı olan Türkçe hukuk, bilim, din, siyaset, ticaret, diplomasi, felsefe alanlarında da zengin ve yetkin bir dil olmuştur. Yeni terim ve kavram üretme konusunda hiç sıkıntı yaşanmaz. Eski sözcükleri dirilterek, ağızlardan söz devşirerek, türetmeler birleştirmeler yaparak, başka dillerden aldığı sözcükleri evirerek kolayca yeni sözler yapabilir.
Gramer
Dilin gücü ve yetkinliği değerlendirilirken grameri de göz önüne alınmalıdır. Yabancı dil bilimciler hayranlıklarını gizleyemedikleri dilimiz için “Seçkin bir bilginler kurulunca, uzun bir çalışma ve oy birliğiyle yapılmış sayılabilecek düzgünlükte bir dildir.” nitelemesi yapmıştır.
Bunların dışında ne kadar geriye gittiği, yayılma alanı ve konuşur sayısı da dillerin yetkinliği için belirleyici olabilir. En eski yazılı belgeleri 15 asır öncesine dayanan, geniş bir coğrafyada milyonlarca kişi tarafından konuşulan (ve yazılan) Türkçe elbette söz varlığı açısından zengin, ifade gücü yüksek; bilimsel ve edebî ürünler vermeye elverişli bir dildir.