Geçen hafta dilimize Farsçadan geçen sayı adlarını ele almıştık. Sıra Arapçadan geçen sayı adlarında.
0 Sıfır
Sayma sayılarından çok sonra icat edilen sıfır, Türkçeye hem doğrudan hem de dolaylı olarak iki kez girmiştir. Doğrudan girdiği şekli hemen hemen kaynak dildeki ile aynıdır: sıfır. Dolaylı olarak ise Fransızcadan chiffre “şifre” olarak alınmıştır. “Şifre” kelimesi sıfır anlamından uzaklaşmış, önce rakam sonra “rakam kombinasyonları” anlamlarını kazanmıştır.
1 Vahit / ehat
Arapça bükümlü bir dil olduğu için türetme ve çekim esnasında kelime kökü alt üst olur. Vahit “bir, yalnız, tek, emsalsiz” anlamındaki sözcük tevhit “birlemek, Allah’ın tek olduğunu beyan etmek”, muvahhit “Allah’ın birliğine inanan”, vahdet “bir olma, tek olma”, ittihat “aynı düşünce etrafında bir araya gelme”… gibi türevleriyle dilimizde yer almıştır.
2 İsnani
İstisna “kural dışılık”, müstesna “benzerlerinden üstün”, mesnevi “iki dizelik birimlerden oluşan şiir biçimi”, saniye “dakikanın altmışta biri”, sena “övme”, tesniye “iki varlığı gösteren dil bilgisel kategori”…
3 Selase
“Salı” ve “salise”nin de kökü olan kelimenin Türkçeye geçmiş diğer türevleri sülüs ve teslistir. Sülüs “üçte bir, bir tür süslü yazı ve erata yolculuklarında indirim sağlayan belge” anlamlarını taşırken teslis “Hristiyanlıkta Tanrı, İsa ve Kutsal Ruh'un aynı kişi olmaları inancı; üçleme.”yi karşılar.
4 Erbaa / 40 Erbain
Kelime anlamı dördüncü rabia / rabiya kadın ismi olarak kullanılmanın dışından farklı alanlarda terimleşmiştir. Saniye ve salise gibi rabia da zaman birimi olarak kullanılmış salisenin altmışta biri rabia olarak adlandırılmıştır.
Erbaa kelimesinin türevleri olan murabba “dörtlü, kare, dört dizeden oluşan bir şiir biçimi, reçel”, erbain “Rumi takvimde 22 Aralık'tan 31 Ocak gününe kadar süren kırk günlük kış dönemi”, rubai “dört dizeden oluşan belli kalıplarla yazılan şiir türü”dür.
5 Hamse / 50 Hamsin
Hamse, divan edebiyatında beş mesnevinin bir araya gelmesinden oluşan eser iken muhammes beş dizelik bentlerden oluşan nazım biçimidir. Beyitlere 3 mısra ekleyerek dize sayısını 5’e çıkarmaya tahmis denir. Kelime anlamı 50 olan hamsin; erbainden sonra gelen, 31 Ocak'ta başlayan elli günlük kış döneminin adıdır. Hamsin yortusu Hristiyanlık’ta önemli günlerden biridir.
6 Sitte/ 60 Sittin
Kütübüsitte “altı büyük hadis kitabı” (İslam Ansiklopedisine göre bu altı kitap şunlardır: Buhârî ve Müslim’in el-Câmiʿu’s-Sahihleri, Ebû Dâvûd ve Nesâî’nin es-Sünen’leri, Tirmizî’nin el-Câmiʿu’s-sahih’i, İmam Mâlik’in el-Muvattaʾsı veya ed-Dârimî’nin es-Sünen’i)
Sitteisevir “öküz soğuğu” (nisan ayında ortaya çıkan ve ortalama 6 gün süren fırtına), sittin sene “altmış sene” (mecazen bir ömür)…
10 Aşera
Aşar “ondalık, öşür” (Osmanlı Döneminde köylülerden, ürettikleri tarım ürünleri için %10 oranında alınan vergi), aşure “Muharrem ayının onuncu günü”, aşır “onlu, on ayet”…
Arap dilinden alınmış sayıların çoğunlukla dinî ve edebî terimlerde karşımıza çıktığını görüyoruz. Yaklaşık bin yıllık süre zarfında Arapçadan çok sayıda kelime ithal eden Türkçe özellikle Tanzimat’la birlikte Batı dillerinden etkilenmeye başlamıştır. Dilimize Batı dillerinden giren sayı adlarını gelecek hafta ele alacağız.