“Şapka kalktı mı?” sorusu dille, yazıyla ilgili konuların görüşüldüğü her mecliste sorulur. Aslında şapka işaretinin yazım kılavuzlarından çıkarılıp çıkarılmadığını öğrenmek istemez bu soruyla. “Keşke artık kaldırılsa…” anlamında bir temenni cümlesidir dile getirilen. Nedir bu şapka meselesi, irdeleyelim.
Değişmez “ilk” sorumuzla başlayalım: “Şapka nedir?”
Bir kere adı şapka değil. Doğrusu düzeltme işareti. Neyi düzeltiyor derseniz normalden daha uzun, daha ince ya da hem uzun hem ince seslendirilmesi gereken ünlüleri belirlemek için kullanılıyor. Etkileşimli, çok yazarlı sözlüklerde olduğu gibi bir tanım yapacak olursak “Üzerine konduğu harfin normalden farklı seslendirilmesi gerektiğini gösteren fonetik işarettir.”
Örneklerle daha iyi anlaşılacaktır.
Uzatma işlevi: âdet, mâni, şûra, dinî…
İnceltme işlevi: kâğıt, gâvur, Halûk…
Hem uzatma hem de inceltme işlevi: hikâye, Hakkâri, sükûn, sükût…
Düzeltme işareti nerelerde kullanılır?
Düzeltme işaretinin nerelerde kullanılacağıyla ilgili otorite Türk Dil Kurumu. Kurumun web sitesinde konuyla ilgili açıklama mevcut. Bu açıklamaya göre düzeltme işareti üç yerde kullanılıyor.
1. Yazılışları aynı, anlamları farklı kelimeleri ayırmak için: yad, yâd…
2. Arapça ve Farsçadan geçen bazı kelimeleri doğru telaffuz etmek için: gülgûn, mahkûm…
3. Nispet (-î)si ile tamlanan eki olan (-i)yi ayırmak için: resmî tatil, sokak resmi…
Açıklamalar iyi güzel de uygulamada durum nasıl? Bu işareti yerli yerinde kullanıyor muyuz? Avukatlar, gazeteciler, televizyoncular, reklamcılar yazı yazarken bu detaylara dikkat ediyorlar mı? Elbette hayır. İşleri gereği yazıyla içi içe olan bu insanları bırakın Türkçe, Türk dili ve edebiyatı öğretmenleri ile akademisyenlerin bile durumdan muzdarip olduklarını söyleyebilirim.
Konuyla ilgili bir çalışma yapıldı mı bilmiyorum ama şapka işaretini TDK’de verilen ölçütler çerçevesinde kullanan insanların çok küçük bir oran teşkil ettiklerini sanıyorum.
Sadede geleyim. İnsanların çoğunun varlığından bile haberdar olmadığı, olanların da yerinde kullanamadığı bu işareti yazım kılavuzumuzdan çıkarsak ne kaybederiz?
Bakın, (^) olmadan da birçok kelimeyi doğru bir şekilde okuyabiliyoruz. O kelimelerde bulunan ünlüleri diğerlerinden daha farklı seslendirmemiz gerektiğini kulak dolgunluğu yoluyla biliyoruz. Örneğin selam, gol, sol (nota olan) kelimelerini ince; Sudan, katil, fanus, mide, beraber, ifade, kaide, numune, sade, şair, ciddi, bivefa, kuzguni, hukuki kelimelerini uzun; adalet, sefalet kelimelerini hem ince hem uzun okurken şapkaya ihtiyaç duymuyoruz.
Sözün özü, herkes için eziyet olan şapka (ya da düzeltme veya inceltme) işaretini kullanımdan tamamen kaldırmayı ciddi ciddi düşünmemiz gerekir kanaatindeyim.
Not: Birçok insan ^ işaretini bilgisayarda ve akıllı telefonlarda nasıl yapıldığını merak ediyor olabilir. Windows bilgisayarlarda (shift+3) kombinasyonundan sonra harfe, sonra da (space) tuşuna basmak gerekiyor. Akıllı telefonlarda ve Apple bilgisayarlarda ünlüyü gösteren harfe uzun basınca harfin şapkalı versiyonu görünüyor.